Choroby ziemniaka powodowane przez wirusy

dr inż. Jerzy Osowski, IHAR - PIB, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie

Wirusy są podstawową przyczyną złej jakości sadzeniaków, ale także przy innych kierunkach uprawy (jadalne, frytki, chipsy, skrobia) negatywnie wpływają na wielkość i jakość plonu bulw. Do najważniejszych gospodarczo chorób wirusowych w Polsce zaliczamy wirusy PVY, PLRV, PVM, TRV. Od 2015 roku w Polsce materiał nasienny obowiązkowo jest badany na 6 wirusów (PVY, PVM, PLRV, PVX, PVA, PVS). Straty wywołane przez wirusy są zróżnicowane  od średnich 10 do 40% (wirusy PVX, PVM, PVA, PVS) do bardzo wysokich 75 do 90% (wirusy PVY, PLRV).

Najważniejsze gospodarczo choroby wirusowe w Polsce

Wirus Y (PVY)

Jest sprawcą smugowatości (nazwa pochodzi od charakterystycznego mozaikowatego układu przejaśnień na liściach), jednej z najważniejszych chorób wirusowych ziemniaka. Głównym źródłem infekcji wirusa Y są porażone sadzeniaki, rzadziej  wieloletnie chwasty, z których w okresie wegetacyjnym może być rozprzestrzeniany na zdrowe rośliny w sposób nietrwały przez mszyce (nietrwały sposób przenoszenia – mszyca nabywa wirus w ciągu kilku sekund i może go szybko przenosić na inne rośliny, jednak po pewnym czasie owad traci tą zdolność, wirus nie krąży w ciele owada), również takie, które nie są związane żywicielsko z ziemniakiem a jedynie wykonują próbne nakłucia w poszukiwaniu właściwego żywiciela. Wirus może być także przenoszony w sposób mechaniczny przy zabiegach pielęgnacyjnych lub pocieraniu roślin. PVY zaliczany jest do tzw. wirusów degeneracyjnych, ponieważ występując z roku na rok w wegetatywnie rozmnażanych ziemniakach powoduje w kolejnych latach nasilanie się objawów prowadząc do obniżenia i zdrobnienia plonu a nawet do ich braku lub wiązanie bulw niezdolnych do kiełkowania. Charakteryzuje się bardzo dużą zmiennością, na co wskazuje występowanie jego szczepów np: PVY⁰, PVY^N, PVY^C oraz ich rekombinantów m in.: PVY^Z, PVY^NTN, PVY^E, PVY^N-Wi. Szczepami najczęściej występującymi w Polsce są szczepy nekrotyczne PVY^N Wśród nich dwa najważniejsze to PVY^N-Wi i PVY^NTN, gdzie PVY^NTN   ma zdecydowanie większą szkodliwość z uwagi na wywoływanie objawów również na bulwach. 

Najbardziej charakterystyczne objawy to:

• mozaika blaszki liściowej, czyli nieregularne plamy jasnej i ciemnej zieleni przy silnym porażeniu mogą pojawiać się nekrozy między nerwami na blaszce liściowej,
• nekrozy na nerwach na dolnej stronie liścia,
• pomarszczenie blaszki liściowej i skarlenie rośliny,
• brunatne i nekrotyczne smugi na ogonkach liściowych i łodygach,
• zasychanie liści i tworzenie tzw. liściozwisu liście po zaschnięciu nie odpadają, ale zwisają wzdłuż łodygi,
• w przypadku porażenia roślin szczepem PVY^NTN objawy mogą pojawić się również na bulwach. Są to nekrotyczne, lekko wybrzuszone pierścienie na skórce przypominające znamię. Objawy te nasilają się w czasie przechowywania i chociaż nie wchodzą w głąb miąższu to bulwy takie nie nadają się do produkcji chipsów i frytek ze względu na gromadzący się pod znamieniem cukier.

Wirus liściozwoju (PLRV)

Jest wirusem powszechnie występującym na całym świecie, chociaż w ostatnich 25-30 latach obserwujemy jego mniejsze nasilenie. Jest on przenoszony w sposób trwały, tzn. mszyca, która raz nabędzie wirusa jest jego wektorem do końca życia. W trakcie żerowania cząsteczki wirusa wędrują do gruczołów ślinowych mszycy, skąd wraz ze śliną wprowadzane są do zdrowych roślin. W roślinach wirus występuje tylko w wiązce przewodzącej, indukuje tworzenie kalozy (organiczny związek chemiczny z grupy polisacharydów) w rurkach sitowych, czego efektem jest blokowanie transportu cukru.

W produkcji nasiennej PLRV jest uważany za wirus ciężki i trudny do zdiagnozowania w warunkach polowych ze względu na słabe do średnich objawy porażenia. Najczęściej występującymi objawami na roślinach w trakcie wegetacji są:

• łyżeczkowane zwijanie się liści dolnych,
• słabe mozaiki na liściach,
• antocyjanowe przebarwienie lub nekrozy liści,
• miotlasty pokrój rośliny, liście w stosunku do łodyg są pod kątem ostrym.

Wirus M ziemniaka (PVM)

Wywołuje chorobę potocznie określaną jako mozaika kędzierzawa. Jest wirusem często występującym, ale wysokość strat jakie powoduje średnio wynosi od 10 do 30%, chociaż w skrajnych przypadkach może sięgać nawet 75%. Głównym źródłem wirusa M są sadzeniaki, w sezonie jest on przenoszony na zdrowe rośliny głównie przez mszyce, chociaż może się także przenosić poprzez uszkodzenia mechaniczne.

Ze względu na słabe objawy chorobowe wirus M jest uważany za lekki a nasilenie objawów często jest uzależnione od podatności odmian. Do najczęściej występujących objawów na roślinach zaliczyć możemy:

• mozaikę na liściach,
• zwijanie się blaszki liściowej wzdłuż nerwu głównego ku górze a ich brzegi mogą się lekko rozjaśniać i falować. Zwijające się liście w odróżnieniu od objawów wywołanych wirusem liściozwoju są miękkie i nie zwijają się do środka,
• przejaśnienia nerwów na liściach,
• pomarszczenie blaszki liściowej i karłowatość roślin przy silnej infekcji.

Wirus kędzierzawki tytoniu (TRV)

Wywołuje na bulwach chorobę znaną pod nazwą czopowatość bulw. Pierwsze objawy zaobserwowano w roku 1946 w USA. Głównym źródłem infekcji wirusa TRV są chwasty powszechnie występujące w uprawach ziemniaka (komosa biała, gwiazdnica pospolita, fiołek polny, starzec zwyczajny, rdest powojowy, rdest ptasi, mniszek pospolity) oraz sadzeniaki. Z porażonych roślin wirus jest przenoszony na inne przez wolno żyjące w glebie nicienie z rodzaju Trichodorus i Paratrichodorus. Na porażanie się bulw szczególnie narażone są plantacje nawadniane, gdyż nicienie do przemieszczania się w glebie potrzebują wysokiej wilgotności.

Na ziemniakach TRV może powodować objawy na części nadziemnej, ale są one rzadko widoczne. Częściej objawy TRV możemy obserwować na bulwach i są to:

• koncentrycznie zarysowane nekrozy,
• deformacje bulw,
• w miąższu objawy układają się w charakterystyczne czopy, półksiężyce lub okręgi.